Yaruipanwui manothā hai kapai khamataiya āphangbing
Mikumo hiva āshang eina okathuiya yurna. Khalatta wuimang machuk haikha mapanrum paimana. Mikumo kachivali kasemma china kapha ningchuk machukashap, sākashap pangshap sangkhami honkam eina zakkashi ningchuk machuk kashap, sākashap pangshap ngaraichāda sangmi. Mi ākhana zakkashi sākashap thāda mi kateinala sāshapa kha katei bingva machuk kazakzaklaga zakkashi chi masāluimana. Ina hithāda, chithāda sāhaikha mikateili saza̱-ningrak haorada phaninglaga ngasamhaowa. Mangararkā kaji eina "oh āva ili mayuilaga", "Āshiva mangasungshap lagada" ngashimkashi mi chiva mangma̱meikap kachi mi ākhana. Khalatta hamak neokakhuili ngaraichāya.
Āchālakha kathāda okthuisā kachi kathei hila darkar sāya khiwuivang khala chiakha yāruipanwui āngayungva Ithum Tangkhul Naga ngaleili khaleina. Āwo-āyibingna zatnākasā ngashan, mayon kasā shiyan-chikān, thotchān hikathābing hina shākhina. Āruihonwui thotna themeihaoda chishikā khalattawui kanākapai, tongzākapai kala mataimeida kakhui hi henmeihaira. Hi kahāng eina (privacy) khalatta khānsakli khayā mashisa kachi maningmana. Khalatta mataimeida kakhui hi hānglaksa chikha shabshe ngaleiwui tamkhui haida ngacheithui kahainada kahanghila manguimanada khui. Khiwui vangkhala chikha āra ithumwui thot hiva ãyar ngalei, yur-jāt kateiwui tamkhui sha̱khuilaga manātphot, pa̱ngapālāk eina ringda khaleina. Āthumwui chila makannāmana kachi maningmana, theiphalungra kha ithumna kathāda okthuisã, okthuidalei kachi kathei hina khamataiyanada khui. Mah ātamna khangachei āthisurda ithumwui kharing kharak hila khangacheina. Kha ithumli mazatnā kapai chi khiwuivang khuiunglaga pa̱ngapā ngasakshi. Āra shiyan-chikan makathei, mangāk ngaroklāk kachi mina chungmei hairada hangpai.
Mikumo hiva āshangva̱ eina okathui sahaida mi āva̱-va̱ eina maokthuipai thukida yaruipanli phaning mikhangarok , shiyan-chikan khangāk kala ngarumsakbing hina khamataiyanada khui.
Phaning khami kachi eina ‘’ iwui otsak, ningchuk hina yaruili kathāda masāza̱, marotmarāt ngasakmara’’ da khamachuk hi khamataiyainada hangai. Ārarui shokta khalei maram pailāk kahai kha haklāk eina sākaza̱ Kala sakta makakhui yangarumsa.
Gari khaleiya ina kazing kharo tamli thaoung thaovā sāzatlaga yarui wuivang khikha machuk khami makhalei. Gariva iwuina kha shongfava yaruiwuina. khararnaosan, khawon-kashonbingva mazat paitha̱ra.
Āruihon reikasang thotwui lā ngana khavai ākap chila iwuina kha khongnaibingli khi sāza̱li kachi makathei, kapang eina khong hailaga ātam khikhala makhayang. Iwui ringkaphā chi kasāna kha iwui ringkapha china mikatei liva ningrāk ngasak dalei, katamnaobing lairik mapaithura.
Khanaowa sāda ākap-ākaila ngaleila iwuina chihaida yarui wuivang khikha phaning khami maleila laksāda haikahai khongnai naoli sāza̱kapai, ningrāk kapaina kachi thatheilala khalattawui tongkhavaimang ningkhan eina sāthuikahai. (Chānchām sāda Rice mill, saw mill hktt.)
Phaningkhami maleikha shiyan-chikānla mamayonrar phalungmana. Shiyan-chikān makathei, makhamayon kachi hi thuklāk eina machukakha āruihonwui āva̱ -āvā eina kharānada kahāng hili sākaza̱ maleilapaida khuiya. Khiwuivang khala chikha nao chi āthum makāli rarkakāna.
‘’Mina mathākhavaida āwon linghaikha naoli hekkhuikhami. Naoshinaona chapta poyada reokhuimi kahai. Naoshina chapta meithā pokha meithāchi khuimirala?’’
Khali-kasa̱, yumkashai , meikasa̱, āyet maungla thingkata̱ hi Ram-Ram kachili makashok maleimana. Lāngmeida thingnāra̱hā, wonshivar, sãyur vāyurli maleikashi āruihon thotli chungsang khangai chungsang hairada kahāng hila manguilapaida khuiya. Āruihon thotva ãra āyar kuimareida marikasui(fence) ngaveilaga theishirai, hanshirai linghailala mapu makhalei thāda likhui, kānung-kānvā sādalei. Sha̱kei keilala yumshai khamina makeingarokpai thura, chāpila shaokhaimi ngarokdalei. Yaruiwui thinglapai mi ākhawui thinglapai (larvae) kachātnao ākha wuivang eina thingrong ta̱tekhaira. Ngawurnao ākha shaikhangai wuivang kaphung mei sa̱chuptā haira. Machuk kha hikathā makhangatun otsak hi haklāk eina yaruipānli saza̱da khaleina kala tāda machukvākha rārāda khalei mirin shimpanli kachungkha sheisha̱ ngasak kahaina. Kha mik khangapeo thāda pamngarok serkahaina,Thot-thot kachi mataikhangai mataisangdalei. Imaram kathāda chuikhamei thākli kāura?
Hikatha makhangatun otsak matamkhui khavai, mashok khavai kala suitāmei khavai iwui khaphaning yangarumsa.
Yamkui leingarok serdalei āva̱-āvāna yamguili ātam-ātamwui theishirai, hanshirai lingsanghai miphalungra chithākha iwuinao,nawuinao chi shaingailala leihaida miwui, khongnaiwui yamkuili mavākārsangmara.
Sha̱keila keingarokser phalungra chithākha miwui, khongnaiwui mamorhuimara.
Naongarāli thānphunglaga mina ngahon kahai ālung chili zatung zatvā masāmara, vanao makāpzatmara, khui kathā kala ālungli lemet eina khalei lapai lingsangkahai lapai mapu makhalei thāda makui chithei phalungmara.
Naongarali thanphunglaga mei masa̱zat phāphā phalungmara kala thingla mata̱ phāphā chithei phalungmara.
Naongarana ichichā shiwuili makhalei chi khuiungkha ngathing phalungra kali, kachiwui eina khuida?khipashina mi? mangathingla nala shaingarum mangarum haikha nao chili nana khamor eina lilo da mahanglala kahang eina ngaraichāya.
Khanaowa sāda kha̱ wui ramunga lapai kala hangva̱bing lapai, Longnaobing lapai ain mathālak eina khalap milaga hikathā makhangatun otsak mashoklui khavai mimai mayangla mathālak eina yangsangmi phalungra.
Makhangatun ot hiva nganuida leilakha sakta makakhui otsak kasā kala mayangsang khami eina haokaphokna da shitsanga. Hikathānao hili mayangsangrar, mamayonrarkha ithumna katei shiyan-chikan chili yangsangrara, mayonshapra kachi kachihan, shitkasang vātlāka
Āshangli okathui sahaida (cooperation) ngarumsak hila maherkapai āphang ākhanada khui. Mashun, ningkathar eina sakrum phalungra. Khangui khayon chili hangshok hangzang sangarokta mashungmi ngarok phalungra. Khamathā chili katom khangarok eina sakrumphalungra. Hithāda khavāt khalei hupva̱li machansangmi ngarok haikha ot āyāyāva̱li kala rinda khalei chila ungshungda reikasang khangachei kaho chila khikha pa̱khangapā maleila khuirālākrada shitkasang lei. Kha yangvākha āra hila shimānhaira khalatta tongzā khavai, kanā khavai kasāna. Langmeida kakhet,yaruili pa̱ngapā khavai kasā mina chungkhangai chungmei hairada kahang hila sākaza̱ maleilapaida khuiya. Ātam lei lakha mashungkhui ngacheikhuilāksa.
Phaning khami leihaikha, shiyan chikan mayonngarok, theingarok haikha kala ngarumsak hikatha binghi leihaikha Imayur lapai, kha̱, Long lapai chingri kahai, khokha kasā lungli okthuilākra kachi shitkasang kachihān kahaka lei.
- Somipam Horam